Restauratie van een Hinkel harmonium

Op deze pagina kun je de restauratie volgen van een Hinkel harmonium. Op de windlade staat een nummer 3312 en op diverse onderdelen staat 50980. Ik vermoed dat het vóór 1920 gebouwd is. Dit model van de Duitse harmoniumbouwer Ernst Hinkel is met 6 1/5 spel en vijfentwintig registers in zijn soort een uitgebreid instrument. In die tijd werd er door harmoniumbouwers een standaard afgesproken waaraan de 'betere', voornamelijk drukwind-, harmoniums aan moesten voldoen. Dat werd een "Kunstharmonium" genoemd. Ernst Hinkel heeft met dit instrument een zuig-wind Kunstharmonium willen bouwen dat niet zou onderdoen voor de drukwind-concurrenten. In een kopie van de originele verkoopbrochure wordt het een "Bach-Wagner"- harmonium genoemd. In deze brochure wordt niet de exacte omschrijving van dit type gegeven. Het Prolongement- en het Expression-im-Discantregister ontbreken evenals de Subbas Dolce 16'. Ik heb me voorgenomen het Prolongement in te bouwen. De manuaalomvang loopt, in tegenstellng tot de meeste harmoniums, van C tot c''''.

Tot 1982 was ik organist in de hervormde kerk in Heiligerlee. Het grote pijporgel was in groot onderhoud en de diensten moesten begeleid worden op een Hinkel harmonium dat op de orgelbalustrade was geplaatst. Zodra het grote orgel weer bespeelbaar was, werd het Hinkel harmonium afgedankt. Ik vroeg of ik het mocht hebben, waarin men toestemde.

Toen ik een paar dagen later het harmonium kwam ophalen (ik had gereedschap meegenomen om het te demonteren), werd ik niet naar de orgelbalustrade verwezen maar naar een opslag achter de kerk. Daar lag een hoopje hout, vilt, leer en andere materialen. Het leek zelfs niet meer op een harmonium. De kast was blijkbaar niet te demonteren geweest want deze was in drie stukken gebroken.

Nadat alle onderdelen naar mijn zolder waren verhuisd kon ik de balans opmaken. Gelukkig was het harmonium nog aardig compleet. De balgen waren echter totaal kapotgescheurd en de meeste toonventielen waren, om welke redenen dan ook, van hun plaats verwijderd. Ik had al eerder harmoniums gerepareerd zodat ik na enige studie in de gaten begon te krijgen hoe het geweest moest zijn.

Een aantal maanden later was het harmonium weer bespeelbaar. Als balgdoek had ik afgedankte filmgordijnen gebruikt en de balgventielen kon ik opnieuw gebruiken. Alle toonventielen waren er nog en voor een aantal ontbrekende latjes en ijzerdraadjes had ik vervanging gevonden of gemaakt. Helaas lekte het instrument behoorlijk. Als ik iets te stevig de pedalen roerde, sprak ongeveer eenderde van de stemmen flink door. De veren van de ventielen heb ik in eerste instantie strakker gezet, maar toen dat niet hielp, heb ik er een set extra veren bij opgezet. De toonventielen waren dicht, maar het harmonium speelde zwaarder dan menig kerkorgel.

Een hele tijd heeft het harmonium bij mijn vorige echtgenote gestaan die het meubel prima verzorgd heeft. Onlangs vroeg ze of ik het terug wilde hebben, waarvoor ik haar nog steeds dankbaar ben. Zo ben ik weer eigenaar van een bijzonder instrument. En kan ik opnieuw gaan restaureren, maar nu beter. Inmiddels is het instrument klaar en bespeel ik het bijna dagelijks met veel plezier.

Sigfrid Karg-Elert, ooit Professor am Leipziger Conservatorium, over het harmonium: "Das Bach-Wagner-Harmonium ist ein erstklassiges Meisterwerk, das jeden Vergleich aushällt. Es ist in den Solostimmen überaus charaktervoll, hochinteressant und durchaus originell; im Tutti pompös und ausgezeignet abgewogen. Mir haben sehr, sehr wenige Saugluft-Harmonium für Konzert-zwecke genügt. Das Bach-Wagner-Harmonium hat aber meinen hohen Anforderungen restlos entsprochen, und mich während des Spiels fortdauernd angeregt und begeistert."

Action of speelwerk

Ik heb in de eerder genoemde brochure kunnen achterhalen dat een ontbrekend registerschildje een "(6) Vox - Jubilans 16' " moet zijn. Een schildje met opschrift "Cello 16' " en met een sterk afwijkend uiterlijk moet er bij gebrek aan het origineel, zijn opgeplakt. Het Vox Jubilans-schildje en andere ontbrekende registerschildjes heb ik opnieuw laten maken bij de Duitse porceleinwerker Gerd Schuster. Het speelwerk was in niet al te beste staat: veel ventielen waren scheef, scheluw of het vilt en leer was slecht gelijmd. Inmiddels zijn ze allemaal weer zoals het hoort. Een aantal registerscharnieren op het speelwerk zaten los, waren gescheurd of waren er zo slecht aan toe dat ik ze opnieuw heb moeten maken. De zijstukken van het speelwerk zaten los en zijn opnieuw vastgelijmd. Alle onderdelen zijn schoongemaakt en waar nodig gelakt.

Octaafkoppel

Het hele octaafkoppel heb ik gedemonteerd en alle metalen delen blank geschuurd en gelakt. De houten steunplaat van het octaafkoppel was gescheurd, daar heb ik een nieuw stuk in gelijmd. Vrijwel alle ijzeren stangen en beugels waren verroest en deze heb ik blank geschuurd en gelakt. Alle vilt in de scharnieren en onder de stangen heb ik vernieuwd. Ook het linnen scharnier is vernieuwd.

Toetsenbord

De witte toetsen heb ik met autocleaner weer wit gemaakt en de zwarte toetsen zijn opnieuw gelakt. Het raam van het toetsenbord heb ik geheel blank geschuurd en in de originele mahoniekleur gelakt. Ik heb besloten een prolongement-register toe te voegen naar voorbeeld van een door Thomas Reilich in Duitsland gerestaureerd vergelijkbaar harmonium (zie http://www.o-h-r.com/bisher/2007/Hinkel Ensdorf.html ). Thomas heeft mij voorzien van duidelijke foto's.

Tongen

Alle tongen heb ik in een ammoniakbad gelegd om ze schoon te maken. Het vuil dat er daarna nog op zat, heb ik er heel voorzichtig met een koperborsteltje afgepoetst. Eén van de grote Subbas 16' tongen was afgebroken en bij Arie Schüller heb ik een vervanger gekocht. Van Louis Huivenaar heb ik de ontbrekende zeven hoogste tongen van het 4' Violaregister gekocht. Verder krijg ik voortdurend waardevolle adviezen van mensen binnen de Harmonium Vereniging Nederland.

Tuimelaars

Het frame met de tuimelaars voor de registers was helemaal vervormd en gescheurd. Ook hier heb ik besloten het hele onderdeel te vervangen. Het oude frame was uitgevoerd in beukenhout met daarop een grenenhouten lat gelijmd. De twee houtsoorten zetten verschillend uit en waarschijnlijk is het frame daardoor verbogen. Het nieuwe frame bestaat helemaal uit samengestelde beuken delen en kan niet meer kromtrekken. De tuimelaars zijn schoongemaakt, geschuurd en gelakt en waar nodig geheel nieuw gemaakt. De verroeste ijzeren scharnierpennen en schroefogen heb ik vervangen door roestrvijstalen en messing exemplaren. Mijn bedoeling met deze restauratie is niet in de eerste plaats het instrument terug te brengen in de originele staat, maar vooral om er een goed bespeelbaar instrument van te maken.

Prolongement

Het 'voorbeeld'-harmonium dat door Thomas Reilich is gerestaureerd beschikt over een prolongement-register. Door dit register te gebruiken kan een toets in het laagste oktaaf, tevens het  "Subbas"-oktaaf, worden 'vastgezet'. Deze blijft dan doorklinken totdat een andere toets binnen dat oktaaf wordt ingedrukt of doordat het register wordt uitgeschakeld. Op die manier kun je de grondtoon vasthouden en, zoals op piano, verderop het eventueel gebroken accoord spelen. Naar voorbeelden van foto's van Thomas Reilich ben ik gaan tekenen. Die tekeningen, met daarop ook de foto's van Thomas, kun je downloaden.

Het prolongement is inmiddels ingebouwd. De kleine houten haakjes die onder de toetsen gemonteerd worden zijn in de lengte van de toets te verstellen zodat ze precies onder de beweegbare balk vallen die de toetsen moet vasthouden. Zodra een andere toets wordt ingedrukt gaat de balk naar achteren en laat de vorige toets los. Door het register naar achteren te drukken laat de balk de toetsen los en is het register buiten werking.

Balgen

Nadat de restauratie enkele jaren vrijwel stil heeft gelegen heb ik de draad weer opgepakt. De action of het speelwerk leek helemaal in orde en de enige manier om dat te testen was het harmonium te bespelen. Daarvoor moesten dan wel eerst de balgen worden gerestaureerd. Alle bekleding en ventielen zijn vernieuwd en waar nodig zijn de houten balgdelen opnieuw verlijmd en met het typische blauwe papier dat in die tijd gebruikt werd luchtdicht gemaakt. Twee van de vier balgveren waren zo verroest dat ik ze compleet heb moeten vervangen. Gelukkig had ik in het verleden enkele harmoniums gesloopt die niet meer te redden waren en kon ik dus over balgveren beschikken. De balgen heb ik van binnen beplakt met nieuwe afdrukken van de eerder genoemde brochure van Hinkel, zodat eventuele latere restaurateurs ze weer kunnen zien. 

Kast

De kast van het harmonium heb ik helemaal van de oude was- en verflagen ontdaan en waar nodig van nieuw fineer voorzien. Het bovenblad was zo beschadigd door het jarenlange bloempotten water geven dat het niet meer te redden was. Van een gesloopt harmonium heb ik een deel op maat gemaakt en tot nieuw bovenblad gepromoveerd. Omdat het geluid van dit harmoium naar mijn smaak iets te dof was heb ik besloten in het deel achter de lessenaar precies dezelfde openingen te maken als in het deel beneden het toetsenbord. Nadat alle onderdelen naar mijn smaak voldoende waren hersteld heb ik geprobeerd alles weer in elkaar te zetten. Daarbij stuitte ik al snel op het probleem dat mijn geheugen mij in de steek liet. Omdat de restauratie enkele jaren had stilgelegen moest ik bij diverse onderdelen opnieuw uitvinden hoe het geweest moest zijn. Gelukkig had ik veel aan de foto's die ik voor en tijdens de restauratie had gemaakt en kon ik op het internet en uit de brochure's van de harmoniumvereniging veel informatie halen. Uiteindelijk begon het weer op een harmonium te lijken.

Afstellen

Nu moest het weer bespeelbaar worden. Dat hield in dat alles, maar dan ook echt alles, weer moest worden afgesteld. De veren van de toonventielen leverden bijna allemaal een andere druk. Sommigen waren veel te slap en dus lekte het ventiel. Anderen waren te strak daardoor werd het ventiel aan één kant zoveel dichtgedrukt dat de andere kant weer open ging staan. De zogenaamde 'gebroken" ventielen die de extra ventielen van het Subbas-register en het Fagot-register moesten openen hadden een andere veerdruk nodig dan de 'enkele' ventielen. Na weken van uitzoeken en proberen kon ik eindelijk per toets ongeveer een gelijke tegendruk realiseren. De registerventielen die ik had vernieuwd moesten door de registers precies ver genoeg geopend worden en door de veren weer worden gesloten. Na een paar weken zoeken en uitproberen werkten alle ventielen naar behoren. Ook het oktaafkoppel strubbelde nog behoorlijk tegen. De armpjes die de toetsen naar beneden moesten drukken zaten óf te dicht tegen de drukpen, zodat de toets bleef hangen, óf te ver er vandaan waardoor de toets niet kon worden ingedrukt. Later ontdekte ik dat de bodemplaat die ik had gerepareerd ongeveer twee milimeter breder was geworden en daardoor pasten de oude schroefgaten niet meer. Na heel veel geduld en doorzetten was het instrument eindelijk weer te bespelen.

Stemmen

Hoewel. Bespelen was een te groot woord want het klonk nergens naar. Omdat ik veel tongen heb moeten vervangen en omdat in het ammoniakbad alle stof en vuil was verwijderd, klopte er weinig meer van de stemming. Arie Schüller heeft op mijn verzoek het hele instrument opnieuw geïntoneerd en gestemd. Hij heeft ook nog enkele tongen moeten vervangen maar toen klonk het geheel veel beter.

Fijnafstelling

Toch heb ik nog allerlei kleinigheden moeten repareren en veranderen, waaronder enkele registermechanieken waarvan ik het bestaan niet kende. Na lang redeneren en logisch denken, en afkijken van andere harmoniums, kwam ik erachter hoe een en ander zou moeten werken. Ik heb een aantal geheel nieuwe handeltjes en stangetjes moeten maken voordat bijvoorbeeld het Fagot-register klonk zoals het zou moeten. Een aantal toonventielen en registerventielen bleek nog te lekken en het Generaal Crescendo moest nog helemaal worden afgesteld.

Klaar

Maar op 24 december 2022 heb ik echt de laatste hand aan dit instrument kunnen leggen, hoewel ik geloof dat een instrument als deze nooit helemaal klaar is. Nog regelmatig zullen er kleine onvolkomenheden opduiken, zoals een toch niet helemaal sluitend toonventiel of een lekkend registerventiel. Kleine ergernissen die maken dat het bespelen en repareren voorlopig nog even gelijlk op zullen gaan. Het blijft een haat-liefde-verhouding. Ik denk er ook al over na aan wie ik het instrument ga schenken na mijn dood, of misschien zelfs eerder.

---